شجره نامه ها در ساده ترین تعریف خود، نمودارهایی برای ترسیم روابط خویشاوندی هستند که والدین، فرزندان، خواهران، برادران، همسران و افراد دیگر یک خانواده را در چارچوبی منظم نشان می دهد. به زبان دیگر، شجره نامه درختی است که ریشه های آن را نیاکان ما تشکیل می دهند و شاخه های جوان تر را نسل های کنونی و آیندگان. شجره نامه ها در خلال تاریخ، یکی از مهم ترین ابزارهای حفظ هویت فردی، خانوادگی و فرهنگی بوده اند و امروزه با گسترش فناوری های دیجیتال، نقش و اهمیت بیشتری یافته اند؛ چراکه اطلاعات خانوادگی به سادگی در قالبی ساختاریافته ذخیره می شوند و امکان مشارکت گروهی و اشتراک گذاری فراهم می شود. در ادامه این نوشتار، با بیان اهمیت شجره نامه ها در جامعه و جایگاه آن ها در تاریخ و زندگی امروز، نشان می دهیم که چرا هریک از ما شایسته داشتن یک شجره نامه منظم هستیم و چگونه می توانیم از فواید علمی و اجتماعی آن بهره مند شویم.

هر فردی در طی زندگی خود با این پرسش روبه رو می شود که «ما از کجا آمده ایم؟ گذشتهٔ خانوادگی ما چه بوده است؟». شجره نامه ها راهکاری برای پاسخ به این پرسش ها هستند. از دیدگاه تاریخ و فرهنگ، شجره نامه ابزاری است برای:

1. حفظ تاریخ خانوادگی و انتقال آن: با ثبت و مستندسازی رویدادهایی نظیر تاریخ تولد، فوت، محل زندگی، شغل و فعالیت های مهم اعضای خانواده، شجره نامه راهی برای نگهداری و انتقال این میراث به نسل های آینده به وجود می آورد.
2. تقویت هویت و همبستگی خانوادگی: دانستن اینکه چه کسانی از چه پیشینه ای به هم پیوسته اند، به اعضای خانواده حس وحدت و تداوم می دهد. حس تعلق به یک تاریخ مشترک و آشنایی با سرگذشت اجداد می تواند همبستگی میان خواهران، برادران، عموها، خاله ها و دیگران را تحکیم کند.
3. پژوهش در زمینه های علمی و ژنتیکی: در برخی مطالعات ژنتیک و پزشکی، اطلاع از پیشینهٔ خانوادگی و وجود بیماری های موروثی نقشی کلیدی در غربالگری و پیشگیری دارد. شناسایی سرطان های ارثی، بیماری های خونی مانند تالاسمی یا هموفیلی و سایر اختلالات ژنتیکی از جمله مواردی است که شجره نامه به آن کمک می کند.

• حفظ و انتقال دانش خانوادگی: با رشد شهرنشینی و دورشدن نسل های مختلف از یکدیگر، اطلاعات تاریخی خاندان و حتی نام های اجداد زود فراموش می شوند. شجره نامه راهی مطمین برای جلوگیری از گُم شدن این اطلاعات ارزشمند است.
• تسهیل همکاری گروهی: در وب سایت ها و نرم افزارهای شجره نامه مانند «شجره ساز»، امکان اشتراک گذاری و به روزرسانی همگانی وجود دارد؛ به طوری که هریک از اعضای خانواده می تواند بخشی از اطلاعات را وارد کرده و دیگران را در تکمیل شجره نامه یاری کند.
• آموزش و سرگرمی: ثبت خاطرات قدیمی، عکس ها و گفت وگو دربارهٔ گذشته خانواده و بررسی تحولات اجتماعی (نظیر مهاجرت ها، تغییر شغل ها و ازدواج ها) می تواند جنبهٔ سرگرم کننده و آموزنده داشته باشد.
• تحلیل های آماری و آینده پژوهی: امروزه سامانه های شجره نامه نظیر «شجره ساز» قابلیت ارایهٔ تحلیل های آماری و احتمال بندی دربارهٔ روابط خانوادگی، بیماری ها یا حتی پیش بینی رشد جمعیت آیندهٔ خانواده را دارند.

با ظهور ابزارهای دیجیتال و وب سایت های تخصصی، ساخت شجره نامه از همیشه ساده تر شده است و دیگر نیازی به طی مراحل پیچیده گردآوری اطلاعات و جمع بندی آن نیست. تنها کافی است مراحل ساده زیر را دنبال کنید: 

1. گردآوری اطلاعات اولیه: نام ها، تاریخ تولد و وفات، محل زندگی، عکس های قدیمی، خاطرات و هر مدرک دیگری را که از اجداد و بستگان در اختیار دارید، جمع آوری کنید.
2. مصاحبه با بزرگان خانواده: گفتگو با پدربزرگ و مادربزرگ، عموها، خاله ها و دیگر افراد مسن می تواند اطلاعات ارزشمندی دربارهٔ نیاکان، محل زندگی آن ها و اتفاقات قدیمی در اختیارتان بگذارد. این مرحله مهم ترین منبع اطلاعاتی برای تکمیل بخش های خالی در اسناد کتبی است.
3. ورود اطلاعات در یک ابزار آنلاین یا نرم افزار: پیشنهاد می شود از سامانه ای استفاده شود که زبان فارسی و تقویم شمسی را پشتیبانی کند تا سردرگمی در تاریخ ها و مناسبت ها کمتر شود. سامانه هایی مانند «شجره ساز» (بزرگ ترین وب سایت ایرانی شجره نامه) امکاناتی برای به اشتراک گذاری، همکاری گروهی، افزودن عکس و فیلم و حتی تحلیل آماری فراهم می کنند.
4. به روزرسانی و تکمیل مداوم: شجره نامه یک سند زنده است. اطلاعات مربوط به رویدادهایی مانند تولدهای جدید، ازدواج ها و وفات ها باید مرتباً به روز شوند تا درخت خانوادگی شما در گذر زمان دقیق بماند.

• آگاهی از بیماری های وراثتی: احتمال ابتلا به برخی بیماری ها مانند تالاسمی، هموفیلی و دیگر اختلالات ژنتیکی از طریق ورود و ثبت سوابق بیماری ها در نسل های پیشین قابل تشخیص است.
• تحلیل الگوی مهاجرت و اسکان خانوادگی: با افزودن اطلاعات مکانی هر نسل (محل تولد، وفات یا سکونت)، می توان الگوهای مهاجرت، تغییر شغل و تحولات اجتماعی را شناخت و نمودار کرد.
• برنامه ریزی مراسم خانوادگی و دورهمی ها: آگاهی دقیق از روابط خویشاوندی و تعداد افراد خانواده می تواند در برگزاری موفق همایش ها، عروسی ها یا مناسبت های مهم مفید باشد.
• پژوهش در بافت قومی و فرهنگی: دانشجویان و پژوهشگران رشته های تاریخ، مردم شناسی، جامعه شناسی و حتی ژنتیک می توانند از شجره نامه ها برای انجام پژوهش های خود استفاده کنند.